Bắc Kim Thang với giai điệu vui nhộn, ca từ dễ nhớ là bài hát hầu như đứa trẻ nào cũng thuộc. Những tưởng chỉ là bài ca "vô thưởng vô phạt" không có ý nghĩa đặc biệt, nhưng nhiều giả thuyết gần đây cho thấy, nội dung sâu xa của Bắc Kim Thang không đơn thuần như nhiều người nghĩ

Từ kim thang ở đây hiểu cho đúng phải là cái thang hình chữ KIM -金- tức là hình tam giác cân. Ở câu đầu tiên, "cà, lang, bí rợ" là để chỉ cho 3 loại củ, quả có cùng một đặc tính là thuộc họ dây leo, trái cà, khoai lang và bí rợ. Đặc biệt với từ bí rợ, là một từ thuần chất của miền Nam, cũng đã nói lên xuất xứ của bài đồng dao này là từ miền Tây Nam bộ.

Còn cái "kim thang" của con nít ngày xưa là do người lớn dùng hai thanh tre dài, bắt chéo vào nhau tạo thành một hình tam giác cân rồi cắm trên mặt đất, cách vài mét lại đặt một cái như vậy, tạo thành một hàng dài. Những cái kim thang được nối vào nhau bởi cái "vì kèo" là những thanh tre chạy dọc theo giàn, cứ như thế tạo thành một giàn cốt là để cho cà, lang, bí rợ leo lên mà sinh sôi, phát triển. Vậy "cột qua kèo, kèo qua cột" là chỉ sự gắn bó của hai vật thể. 

Những giả thuyết về ý nghĩa bài hát

Có nhiều giả thuyết về ý nghĩa của bài Bắc Kim Thang, trong đó giả thuyết được nhiều người đồng ý nhất là câu chuyện dân gian cảm động ca ngợi tình cảm bạn bè thân thiết giữa một anh bán dầu và một anh bán ếch.

1. Câu chuyện cổ tích rùng rợn

Chuyện kể rằng, anh bán dầu và anh bán ếch là đôi bạn thân. Anh bán dầu từng giúp tiền bạc lo ma chay cho mẹ anh bán ếch nên anh rất quý trọng tình bạn này. Một ngày nọ, anh bán ếch phát hiện có con chim le le và bìm bịp dính bẫy. Sau khi được anh cứu mạng, chúng báo cho anh biết rằng có hai con ma dưới sông đã bàn với nhau trong 7 ngày tới, sẽ kéo chân anh bán dầu và anh bắt ếch, cho hai anh chết, thế mạng cho chúng để chúng được đầu thai.

Anh bán ếch đem chuyện kể cho bạn nghe nhưng anh bán dầu lại không tin. Vì thế, anh bán ếch cố tình chuốc say để anh bán dầu không thể đi qua sông buôn bán. Tới ngày thứ 7, anh bán dầu sực tỉnh, liền nhanh chóng quẩy hàng ra chợ. Khi đi qua cầu khỉ, anh bị ma làm phép, ngã xuống nước mà chết.

Anh bắt ếch vì tiếc thương bạn nhưng do còn sợ bọn ma da nên phải đợi hết một ngày sau mới dám vớt xác bạn lên mà làm ma chay. Thấy ân nhân của mình đau lòng, le le và bìm bịp cũng bay đến, cất tiếng kêu thảm thiết như tiếng kèn trống đám ma để tiễn biệt một người chết oan.

Đọc hết truyện cổ tích này thì có lẽ mọi người đều sáng tỏ vì sao trong bài đồng dao Bắc kim thang có 4 câu cuối là: "Chú bán dầu, qua cầu mà té. Chú bán ếch, ở lại làm chi. Con le le đánh trống thổi kèn. Con bìm bịp thổi tò tí te tò te". Bắc kim thang là hình ảnh ẩn dụ cho tình cảm keo sơn, khắng khít của anh bán dầu và anh bán ếch như "bắc kim thang cà lang bí rợ, cột qua kèo là kèo qua cột". Đó là sự tương trợ, gắn bó qua lại của nhân vật trong sự tích Bắc kim thang.

2. Giả thuyết của ông Nguyễn Hữu Hiệp

Trong hội thảo khoa học tại trường Đại học Cần Thơ nhiều năm trước, ông Nguyễn Hữu Hiệp đến từ An Giang đã cho rằng, bài hát Bắc Kim Thang phải có tên chính xác là “Bắt Kim Than” (tức là Bắt con ngựa màu nâu sậm). Hiểu cho đúng thì bài đồng dao này phải được hát là: "Bắt kim than, cà lang bí rợ. Cột quai chèo, chèo qua chèo lại. Bắt ngựa ô, chạy vô vườn mít. Hái lá mít, chùi đít ngựa ô". Tuy nhiên nhiều người cho rằng cách giải thích này lại khập khiễng và vô cùng tối nghĩa, khó hiểu.

Cũng có giả thuyết đề cập bài hát Bắc Kim Thang mà ta biết vốn là bài hát mà các em nhỏ Nam Bộ dùng để chơi trò khoèo chân, vừa chơi vừa hát.

Hiểu Đan